Բաց աչքերով քարը հրել

Անհեթեթին դիմաց յստակութիւն որոնելով

Քամիւ, Ֆրանքլ եւ պարտականութեան արժանապատուութիւնը

Շատեր այսօր կը զգան լուռ, բայց անդադար անհանգստութիւն մը — այն խոր զգացումը, թէ ինչ-որ հիմնական բան մը կը պակսի։ Որքան ալ գործենք, որքան ալ ձեռքբերումներ ունենանք, իմաստ մը կարծես միշտ կը մնայ մեր հասանելիութենէն դուրս։ Արդ, ի՞նչ է այս բոլոր ճիգերուն նպատակը։ Ինչո՞ւ շարունակել առաջ ընթանալ այնպիսի աշխարհէ մը ներս, որ յաճախ անտարբեր կը թուի, երբեմն ալ՝ խզուած։ Նոյնիսկ յաջողութեան պահերուն դատարկութեան նուրբ զգացում մը կրնայ յայտնուիլ, կարծես կեանքը կը խուսափի յստակ պատասխան մը տալէ։ Ասիկա ձախողութիւն չէ․ կրնայ ըլլալ առաջին անկեղծ հանդիպումը անհեթեթին հետ։

Անհեթեթին դիմաց

Ճոզէֆ Մալորդ Ուիլիըմ Թըրներ – «Մութ եւ ստուեր – Ջրհեղեղին երեկոն» (1848)։ Աշխարհ մը, որ ստուերի մէջ կլանուած է, քաոսը արձակուած, բայց գիտակցութիւնը կը մնայ — մարդկային ոգին՝ գոյութեան ահռելի անհեթեթութեան դիմաց։

Ալպէր Քամիւ (1913–1960), Սիսիփոսի առասպելին մէջ, իր խօսքը կը սկսի այն հարցումով, որ ինք կը կոչէ փիլիսոփայութեան հիմնական հարցը։

«Կայ միայն մէկ իսկապէս լուրջ փիլիսոփայական խնդիր, եւ անիկա ինքնասպանութիւնն է։ Դատել, թէ կեանքը արժէ՞ ապրիլ, թէ ոչ, կը նշանակէ պատասխանել փիլիսոփայութեան հիմնական հարցին»։ 

Ալպէր Քամիւ, Սիսիփոսի առասպելը եւ այլ ակնարկներ

Այս հարցումը այսօր ալ կը հնչէ ամբողջ ուժով, մանաւանդ երբ կը կանգնինք անորոշութեան, հոգնածութեան կամ միօրինակ կրկնութեան դիմաց, որ կը թուի աննպատակ։ Այնպիսի աշխարհէ մը ներս, ուր իմաստը յաճախ խուսափողական է, Քամիւ կը հարցնէ՝ կարելի՞ է արդեօք կեանքը հաստատել, նոյնիսկ եթէ ան ներհատուկ իմաստ չունի։

«Չգիտեմ, թէ այս աշխարհը իրեն գերազանցող իմաստ մը ունի՞։ Բայց գիտեմ, որ այդ իմաստը չեմ գիտեր, եւ ներկայիս անկարելի է ինծի համար զայն գիտնալ»։ 

Ալպէր Քամիւ, Սիսիփոսի առասպելը եւ այլ ակնարկներ

Ասիկա տգիտութեան խոստովանութիւն չէ, այլ գոյաբանական մեկնակէտ մը։ Անհեթեթը կը ծնուի այն տարածութեան մէջ, որ կը բացուի մեր յստակութեան, միասնութեան եւ նպատակին տենչին ու աշխարհի անհիմն լռութեան միջեւ։

«Մարդը կը կանգնի անբանականին դէմ յանդիման։ Իր մէջ կը զգայ երջանկութեան եւ բանականութեան տենչը։ Անհեթեթը կը ծնուի մարդկային պահանջին եւ աշխարհի անբացատրելի լռութեան այս բախումէն»։ 

Ալպէր Քամիւ, Սիսիփոսի առասպելը եւ այլ ակնարկներ

Քամիւի համար անհեթեթը գաղափար մը չէ, որ սահմանուի։ Ան վիճակ մըն է՝ ապրուելիք։

Մեր առջեւ կանգնած ընտրութիւնը

Gustave Doré – „The Deluge“ (1866). A vision of humanity engulfed by the flood — suspended between despair and defiance, mirroring the soul’s struggle to find meaning in a silent world.

Անհեթեթին գիտակցութենէն ետք մարդը կը գտնուի կտրուկ ընտրութեան մը դիմաց։ Ոմանք կը դիմեն ֆիզիքական ինքնասպանութեան՝ եզրակացնելով, թէ եթէ կեանքը ներհատուկ իմաստ չունի, ապրիլն ալ արժէք չունի։ Ուրիշներ կը փախչին փիլիսոփայական ինքնասպանութեան մէջ՝ ապաւինելով հաւատքի, մետաֆիզիքայի կամ յոյսի, որպէսզի ժխտեն անհեթեթի գոյութիւնը։

Քամիւ կը մերժէ երկուքն ալ եւ կը ներկայացնէ երրորդ ուղի մը՝ ամբողջութեամբ, լուսաւորուած եւ առանց պատրանքի ապրիլը՝ անհեթեթին դիմաց։ Այս կեցուածքը հազուագիւտ յաջողութիւն մըն է․ ան գիտակցութեան բարձր վիճակ մըն է, որ փախուստ ընտրողները չեն կրնար ըմբռնել։

Այս ուղին ընտրող մարդը կը դառնայ այն, ինչ Քամիւ կը կոչէ անհեթեթ հերոս — ան կը յեղափոխի իր վիճակին դէմ՝ գիտակցուած որոշում մը կայացնելով ապրելու, պայքարելու եւ կեանքին դիմագրաւելու յստակ աչքերով, գիտնալով, որ այդ յստակութիւնը երբեք ամբողջական պիտի չըլլայ։

«Յեղափոխութիւնը մարդու եւ իր սեփական մթութեան միջեւ մշտական դիմակայութիւն մըն է։ Ան կը պնդէ անկարելի թափանցիկութեան մը վրայ։ Ան յոյս չէ, որովհետեւ յոյսէ զուրկ է։ Ան ճնշիչ ճակատագրի վստահութիւնն է՝ առանց այն հրաժարականի, որ պէտք է ուղեկցէր զայն»։

Այս յեղափոխութիւնը կը տանի ըմբոստութեան՝ մարդկային գոյութիւնը սեփական ջանքերով կերտելու փորձին։ Անհեթեթ հերոսը կը ճանչնայ տառապանքը, բայց կը մերժէ ինքնասպանութիւնը։ Ան կը գրկէ պայքարը։

Սիսիփոսը եւ յեղափոխութիւնը

Titian – “Sisyphus” (1548–1549). Condemned to eternal labor, yet unbroken in will — Sisyphus becomes the emblem of human defiance in the face of the absurd.

Յունական առասպելաբանութեան մէջ Սիսիփոսը դատապարտուած էր յաւերժաբար քար մը գլորելու դէպի լերան գագաթը, որպէսզի ան դարձեալ վար գլորէ։ Քամիւի մեկնաբանութեան մէջ այս պատժին իմաստը կը գտնուի Սիսիփոսի լիարժէք գիտակցութեան մէջ։ Ան ոչ միայն կը տեսնէ քարը վար գլորիլը, այլ կը հետեւի անոր՝ ամբողջովին գիտակից այն աշխատանքի, որ կրկին պիտի ստանձնէ։

Այդ իջնելուն մէջ Սիսիփոսը կը դիմագրաւէ իր գործին անհեթեթութիւնը, կրկնութեան անխուսափելիութիւնը եւ իր պայքարի ծանրութիւնը։ Սակայն ան չի յանձնուիր յուսահատութեան, ոչ ալ մխիթարութիւն կը փնտռէ պատրանքի մէջ։ Ան կը ընդունի իր վիճակը եւ կը շարունակէ իր աշխատանքը՝ երջանկութեան տեսակ մը գտնելով հենց ճիգին մէջ։

«Այդ իջնելը գիտակցութեան ժամն է։ Այդ պահերուն Սիսիփոսը գերազանց է իր ճակատագրին։ Ան իր քարէն աւելի զօրաւոր է»։

Այն նուրբ պահուն, երբ մարդ մը ետ կը նայի իր կեանքին.

«Սիսիփոսի լուռ ուրախութիւնը ամբողջութեամբ հոն է։ Իր ճակատագիրը իրեն կը պատկանի։ Իր քարը իր բանն է»։

Սիսիփոսը իր օրերուն տէրն է։ Քամիւ այստեղ տեսանկիւնի շրջում մը կը կատարէ․ պայքարը ինքը կրնայ ազնուական ըլլալ, եւ յստակութիւնը — ոչ թէ յոյսը — մեր ուժն է։ Այս յեղափոխութիւնը ներքին է, լուռ եւ յաճախ անտեսանելի։ Ան իրականութիւնը չի ժխտեր, այլ կը գրկէ զայն գիտակցուած հաւատարիմութեամբ։

«Դէպի գագաթներ մղուող պայքարը ինքնին բաւարար է մարդուն սիրտը լեցնելու համար։ Պէտք է պատկերացնել Սիսիփոսը երջանիկ»։

Այս հայեացքին մէջ կայ խորը ճշմարտութիւն մը։ Յստակութիւնը, ոչ թէ մխիթարութիւնը, ուժ կը պարգեւէ։ Երջանկութիւնը արդիւնք չէ լուծման կամ յաջողութեան, այլ՝ սեփական գոյութեան տիրապետման եւ ըմբոստութեան։ Անհեթեթ հերոսը չի փախչիր ճակատագրէն․ ան անկէ աւելի զօրաւոր կը դառնայ։

Իմաստը որպէս պատասխան․ Քամիւ եւ Ֆրանքլ

Léon Bonnat – “Job” (1880). A man endures profound suffering with quiet dignity, symbolizing the human capacity to meet life’s trials with responsibility, moral steadfastness, and inner resilience.

Վիքթոր Ֆրանքլ (1905–1997), հոգեբոյժ եւ համակեդրոնացման ճամբարներու վերապրող, նոյն հարցումը այլ տեսանկիւնէ կը մօտենայ.

«Կեանքը ի վերջոյ կը նշանակէ պատասխանատուութիւն ստանձնել՝ իր խնդիրներուն ճիշդ պատասխանը գտնելու եւ այն առաջադրանքները կատարելու, որոնք ան անդադար կը դնէ իւրաքանչիւր անհատի առջեւ»։

Ֆրանքլի համար կեանքը այն չէ, ինչին մենք հարցեր կը տանք։ Կեանքն է, որ մեզի կը հարցնէ։ Մեր գործերով եւ ընտրութիւններով մենք պատասխան կը տանք անոր։

«Մարդը պէտք չէ հարցնէ, թէ ի՛նչ է իր կեանքին իմաստը։ Ան ինք է հարցուողը։ Կեանքին կարելի է պատասխանել միայն պատասխանատու ըլլալով սեփական կեանքին համար»։

Նոյնիսկ ամենաանմարդկային պայմաններուն մէջ Ֆրանքլ կը նշէ, որ մէկ ազատութիւն միշտ կը մնայ՝ սեփական կեցուածքը ընտրելու ազատութիւնը։

«Ամէն բան կրնայ առնուիլ մարդէն, բացի մէկէն՝ ընտրելու իր կեցուածքը տրուած պայմաններուն մէջ»։

Առաջին հայեացքով Քամիւ եւ Ֆրանքլ հակադիր կը թուին։ Մէկը կը խօսի անհեթեթ կեանքէ մը, միւսը՝ իմաստով լի կեանքէ մը։ Բայց երկուքն ալ կը մերժեն նիհիլիզմը, կը մերժեն հրաժարականը եւ կը հաստատեն մարդկային արժանապատուութիւնը որպէս պատասխան։ Քամիւ կը կոչէ զայն յեղափոխութիւն, Ֆրանքլ՝ պատասխանատուութիւն։ Երկուքն ալ կը ծագին նոյն աղբիւրէն՝ աշխարհի լռութենէն եւ մարդկային ոգիին ազատութենէն։

Պատասխանատու ապրիլը․ Ցիցերոնի չորս անձերը

Edmund Blair Leighton – “Duty” (1883). A quiet act of devotion — the harmony of virtue, reason, and chosen responsibility that steadies the human spirit against fortune.

Պատասխանատու ապրելը դժբախտութիւն չի նշանակեր։ Դասական մտածողութեան մէջ երջանկութիւնը կը ծագի ոչ թէ արտաքին բարիքներու հետապնդումէն, այլ առաքինի եւ պարտականապաշտ կեանքէ մը, ապրուած բնութեան եւ բանականութեան հետ ներդաշնակ։ Սակայն այս կեանքը կոյր հնազանդութիւն չէ․ ան կը պահանջէ, որ մարդը ըլլայ իր ինքնութեան գիտակից հեղինակը։

Այս տեսանկիւնէն Մարկոս Տուլիոս Ցիցերոնի De Officiis («Պարտականութիւններու մասին») աշխատութիւնը կը ներկայացնէ չորս persona-ներու բարոյական կառուցուածք մը։

Համընդհանուր անձը կը բխի մարդկային բանականութեան եւ բարոյական զգացումին համընդհանուր կարողութենէն։ Ան կը հաստատէ արդարութեան, չափաւորութեան եւ բնութեան հետ ներդաշնակութեան պարտականութիւնը։

Անհատական անձը կը վերաբերի իւրաքանչիւր մարդու յատուկ տաղանդներուն, խառնուածքին եւ հակուածութիւններուն։ Բարոյական կեանքը կը պահանջէ ինքնաճանաչում եւ սեփական շնորհքներու պատասխանատու զարգացում։

Դրութենական անձը կը ձեւաւորուի ընտանիքով, հասարակութեամբ, ազգով եւ պատմական պայմաններով։ Այս դերերը պարտաւորութիւններ կը դնեն մարդու վրայ, սակայն անոնք երբեք չեն կրնար հակասել համընդհանուր արդարութեան։

Ընտրուած անձը այն ուղին է, զոր մարդը կ՛ընտրէ ազատ կամքով՝ մասնագիտութիւն, առաքելութիւն կամ կենսաձեւ։ Այս ընտրութիւնը պէտք է ըլլայ արժանապատիւ եւ բարոյապէս հետեւողական։

Այս չորս անձերուն ներդաշնակ միաւորումը կը ստեղծէ ներքին համահունչութիւն մը, որ մարդուն կը դարձնէ տոկուն բախտի հարուածներուն դիմաց։ Աւելի ստոր անձերուն պարտականութիւնները երբեք չպէտք է հակասեն աւելի բարձրերուն։ Այս ներդաշնակութեան մէջ Ցիցերոն կը գտնէ բարոյական խաղաղութեան հիմքը՝ գիտակցուած, պարտականապաշտ եւ, հետեւաբար, ուրախ կեանք մը։

Յստակութիւնը որպէս սկիզբ

Joseph Mallord William Turner – „Light and Colour (Goethe's Theory) – The Morning after the Deluge – Moses Writing the Book of Genesis“ (1843). A world re-emerging into radiance, chaos dissolved, consciousness awakened — the human spirit discovering clarity and the possibility of meaning anew.

Անորոշութեամբ, հոգնածութեամբ եւ լուռ շփոթութեամբ բնորոշուած ժամանակներուն մէջ այն գիտակցութիւնը, թէ իմաստը չի գտնուիր, այլ կը կերտուի — յստակութեան, պատասխանատուութեան եւ սեփական բնութեան հետ ներդաշնակութեան միջոցով — կրնայ ազատագրիչ ըլլալ։ Ան պատասխաններ չի խոստանար, բայց կը պարգեւէ գիտակցութեան կայունութիւն։

Թերեւս, ինչպէս Քամիւն կը յիշեցնէ, մեզի պէտք չէ վստահութիւն, թէ կեանքը պիտի բարելաւուի։ Բաւարար կրնայ ըլլալ բաց աչքերով ապրելը, գիտակցաբար քարը հրելը եւ աշխարհի լռութեան դիմաց կանգնիլը սեփական յստակ համառութեամբ։

«Պէտք է պատկերացնել Սիսիփոսը երջանիկ»։ 

Եւ թերեւս այս յստակութիւնը — փխրուն, անխոստում, բայց ամբողջովին արթուն — բաւարար է նոր սկիզբ մը տալու համար։